تفسیر بر اساس ترتیب نزول یکی از انواع طرحهای تفسیری است که روش تفسیری مفسر در آن پیاده می شود و خود به دو نوع تفسیر بر اساس ترتیب نزول آیات و تفسیر بر اساس ترتیب نزول سوره ها تقسیم شده که نوع اخیر نسبت به نوع دیگر از نقایض کمتر و فواید کاربردی بیشتری برخوردار است.امکان دستیابی به ترتیب نزول، ضرورت، اهمیت و جواز شرعی آن، مسایل مهمی است که نگارنده درصدد پاسخ بدان برآمده و در نهایت با توجه به فواید و نقایصی که هر دو طرح تفسیر بر اساس ترتیب مصحف و تفسیر بر اساس ترتیب نزول سوره ها با آن روبرو می باشند و نیز با توجه به عدم تعارض این دو طرح با یکدیگر، ادغام و تلفیق آن دو را بهترین راه حل برای دستیابی به یک طرح تفسیری جامع و کاربردی می داند.

سبک تفسیر تنزیلی نیازمند دستیابی به جدولی اطمینان آور در ترتیب نزول و تنقیح مبانی نظری آن است. پژوهش حاضر درصدد پاسخگویی به این پرسش است که سه روش روایی، اجتهادی و تلفیقی مطرح در دستیابی به جداول ترتیب نزول و دستاوردهای تفسیرنگاران تنزیلی، چگونه قابل ارزیابی است. بررسی توصیفی -  تحلیلی این مسئله نشان می دهد روش روایی محض به دلیل نیازمندی به مداقۀ سندی و محتوایی، روش اجتهادی محض به دلیل اطمینان آورنبودن و اختلاف در نتایج نمی تواند راهکاری مناسب در دستیابی به جداول ترتیب نزول باشد؛ اما روش اجتهای به دلیل جمع‎آوری نقاط مشترک در بیان ترتیب سور و آیات و تعیین وجه تمایز آنها، به دست آوردن سیاق محتوای سوره های مورد اتفاق جدول ها، مقایسه‎ موارد اختلاف با توجه به سیاق و تعیین نظر معتبر، توجه به ترتیب های مختلف در تفسیر سور و ... بعد از بررسی سندی و توثیق راویان آن، و با دقت و تأمل در قرائن درونی و بیرونی سور، اختلاف برطرف می شود و اعتمادپذیر می گردد.

در قرن چهاردهم هجری اندیشمندانی به تفسیر بر مبنای ترتیب نزول قرآن روی آوردند. هدف اساسی اینان آگاهی بر مفاهیم قرآن بر اساس حکمتی است که در سیر تدریجی نزول آیات نهفته است؛ چرا که خدای تعالی بر اساس شرایط فرهنگی - اجتماعی عصر نزول آیه های قرآن را نازل می نمود؛ اما بنا به دلایلی روا نیست به این شیوه تفسیری روی آورد: نخست این که با این شیوه تفسیر، حکمت الهی در چینش آیات و سوره های قرآن که از آن به علم مناسبت بین آیات و سوره های قرآن یاد می شود، نادیده گرفته می شود و دیگر این که یک ترتیب متقن از سیر نزولی سوره های قرآن، چه رسد به آیات آن، در دست نیست و مکی یا مدنی بودن سور و آیات نیز به همین صورت است: جمعی از سوره های قرآن کریم یکباره نازل نشده؛ بلکه آیاتی یا بخش اعظمی از آن زمانی و بقیه در زمانی دیگر نازل شده است و گاه بخشی از یک سوره مکی و بخشی دیگر از آن مدنی است.

برخی از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی بر این باورند که تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول سوره ها، بهترین روش برای فهم قرآن و دست یابی به اهداف متعالی آن می باشد. یکی از این افراد، مهدی بازرگان است که در کتاب« پا به پای وحی» سوره های قرآن را با ترتیب نزول خاصی تفسیر نموده است. وی با ارایه معیاری به نام « طول متوسط آیات» که منظور از آن خارج قسمت تعداد کلمات سوره بر تعداد آیات همان سوره می باشد، و توضیح و تفصیل آن در قالب جداول و منحنی هایی در کتاب «سیر تحول قرآن» روش پیشنهادی خود را مطرح نموده است. بازرگان ادعا می کند که طول متوسط آیات در سال های نخست بعثت اندک بوده و در سال های بعد تدریجا افزایش یافته است؛ و در سال های آخرت هجرت به اوج خود رسیده است. دراین مقاله نشان داده ام که مولف «سیر تحول قرآن» با تکلف بسیار سعی کرده است که پیش فرض خود را مبنی بر این که با گذشت زمان «طول متوسط آیات نازل شده به تدریج افزایش می یابد » را به اثبات برساند. برای این مقصود گاه در شماره گذاری آیات مناقشه کرده است. برای مثال سوره « نصر» را یک آیه به حساب آورده است و یا پنج آیه نخست سوره «علق» را ده آیه فرض نموده است. در بخش دوم با ذکر هشت اشکال، نشان داده‎ام که بخشی از سال های نزول مندرج در کتاب «سیر تحول قرآن» با مضامین آیات و شواهد قطعی تاریخی و روایی ناسازگار است.

تربیت از مهم ترین نیازهای حیات انسان است که انبیا الهی برای رساندن انسان به سعادت از همین طریق استفاده نموده اند.راهبرد اصلی ایشان در تربیت انسان هدایت از شرک به سوی توحید بوده است.هدف این پژوهش ترسیم روش تربیتی قرآن در نهادینه کردن باور به توحید در ده سوره نخست نازل شده با استفاده از شیوه تفسیر تنزیلی(کتابخانه ای)میباشد.روش قرآن در تربیت انسان،رسیدن به شناخت توحیدی در زمینة اعتقاد و عمل است تا به عبودیّت فردی و اجتماعی برسد.آنچه افزون بر دیگر پژوهش ها در این زمینه به دست آمده روش قرآن است که با انسان همگام شده و ابتدا نقاط ضعف انسان از جمله بی ارزش بودن ماده اولیه خلقت وی و جهل وی را یادآور شده، بنابراین انسان نیازمند است که با اسم ربّ زندگی خود را آغاز نماید.قرآن از دو روش تربیتی اعطای بینش و روش انگیزشی برای نهادینه کردن باور به توحید استفاده نموده است.با استفاده از استدلال عقلی به توحید خالقیت و توحید ربوبی،توحید عبادی را نتیجه گرفته، و با استلال به صفات خداوند،ربوبیت و عبودیت را منحصر در وی نموده و با توجه دادن به مبدا آفرینش،معاد و اثبات نبوت به ارائه جهان بینی الهی پرداخته است.در نهایت با روش انگیزشی و استفاده از دو محرک تهدید و بشارت به تربیت انسان پرداخته است.ابتدا با بیان عاقبت مکذبین،بیان اوصاف روز قیامت،ترسیم حال کفار در آخرت و بیان عاقبت مکذبین از اقوام گذشته به تهدید مخاطبان خود پرداخته و سپس با استفاده از ابزار بشارت،به تشویق مردم به ایمان آوردن به توحید پرداخته است.

نظریه ی ترتیب نزول نولدکه از مهمترین نظریات مطرح در میان مستشرقان و شخص نولدکه است که به جهت مفصل بودن و اثرگذاری بر دیگر مطالعات قرآنی مستشرقان به جایگاه ویژه ای در حوزه ی مطالعات قرآنی فراز یافته است. با این وجود، در میان تلاش های علمی پیرامون نظرات و نظریه های نولدکه، اثری پیدا نشدکه روش نولدکه را آسیب شناسی کند. نظر به اهمیت نظریه ی مذکور و جای خالی آسیب شناسی آن، این نوشتار بر آن است که یکی از ویژگی های روشی این نظریه را که استفاده ی افراطی از ابزار طول آیه در کشف ترتیب نزول سور است؛ شناسایی کند و با ردیابی آن از طریق قرینه شناسی و جمع نشانه ها، علل و عوامل این نوع استفاده از طول آیه را پیدا نماید. در این مقاله ی توصیفی – تحلیلی، مبنای کمی گرایی نولدکه و متأثر بودن او از گفتمان علمی آلمان در سده ی نوزده و بیست، علل اصلی استفاده ی افراطی از طول آیه معرفی می شود. چنانکه مبنای فکری کمی گرایی، مطالعات را به سمت عناصر کمی و عددی چون طول آیه می کشاند و گفتمان علمی حاکم بی گمان اثر خود را بر جریان علم خواهد گذاشت.

چکیده فارسی:قرآن کریم برآمده از علم بی نهایت الهی است و برای آنکه بخواهد در ظرف دانش محدود انسان قرار گیرد، جهت زدودن ابهام ها، نیازمند به تفسیر است. برای تفسیر کلام الهی، دو شیوه تفسیر موضوعی و تفسیر ترتیبی وجود دارد. تفسیر اخیر خود به دو روش تفسیر بر اساس ترتیب آیات مصحف و ترتیب نزول آیات تقسیم می گردد. مقاله پیش رو در نقد مقاله «نگاهی به تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول» ـ که به مخالفت با تفسیر قرآن بر اساس ترتیب نزول برخاسته است ـ نگارش شده است و بر این نکته تاکید دارد که هیچ منع و محدودیتی برای تفسیر بر اساس ترتیب نزول وجود ندارد؛ زیرا این سبک تفسیر، نوعی تفسیر موضوعی است که به کشف مهندسی ترتیبی قرآن که در همه زمان ها و مکان ها قابل اجرا است، می انجامد. چکیده عربی:القرآن الکریم منبثق من العلم اللامتناهی، ولأجل أن یستوعبه إناء علم الإنسان المحدود واستجلاء الغموض عنه، فهو یحتاج الی تفسیر. هناک منهجان لتفسیر کلام الله، هما: التفسیر الموضوعی والتفسیر الترتیبی. والمنهج الأخیر یُقسم الی نوعین: أحدهما منهج التفسیر علی أساس ترتیب آیات المصحف الشریف، والآخر وفقاً لترتیب نزول الآیات. جاء هذا البحق الذی بین ایدیکم کنقدٍ لبحث کُتب تحت عنوان: «نظرة الی تفسیر القرآن علی أساس ترتیب النزول» ـ وانتهجت منهجاً معارضاً لتفسیر القرآن علی أساس ترتیب النزول ـ وهی تؤکد علی عدم وجود أی منع أو محدودیة لتفسیر القرآن علی أساس ترتیب النزول؛ وذلک لأنّ هذا المنهج التفسیری، نوع من التفسیر الموضوعی الذی ینتهی الی الکشف عن الهندسة الترتیبیة للقرآن ویمکن الأخذ به فی کلّ زمان ومکان.

تناسب از مهمترین قواعد زبانی و ادبی است که در دانش های گوناگون بویژه علوم قرآنی نقش آفرینی می کند. از جمله موارد کاربرد آن در علوم قرآنی، کشف ترتیب نزول آیات و سور است که نولدکه در نظریۀ ترتیب نزول خود به فراوانی از آن استفاده می کند. این نوشتار بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی، کیفیت و جایگاه بکارگیری این ابزار در نظریۀ مذکور را تبیین و ارزیابی کند. مطالعۀ نظریه از این چشم انداز، نشان می دهد که تناسب به فراوانی و به عنوان معیاری پرکاربرد در این نظریه بکار رفته و نولدکه در کشف ترتیب نزول آیات و سور بهرۀ فراوانی از آن برده است. هرچند برخی از موارد بکارگیری این ابزار در نظریۀ مذکور چون برقراری تناسب میان سور گوناگون منطقی و دقیق نمی باشد و این ابزار به تنهایی نمی تواند در این گونه موارد راهگشا باشد.

از دیرباز تلقی علمای سنی و شیعه از روایاتی که در زمینه مصحف امام علی (ع) رسیده، این بوده است که ترتیب آن برخلاف ترتیب مصحف رایج، موافق نزول بوده است؛ اما در این اواخر برخی در روایاتی که بر موافق نزول بودن مصحف امام علی (ع) دلالت دارد، ایراد وارد کردند و ترتیب آن را همسان ترتیب مصحف رایج معرفی نمودند و نه ویژگی که برای آن یاد کرده اند، این است که در حواشی آن تفسیر و شان نزول قرآن آمده بود. در این مقاله با بررسی آن روایات و ایراداتی که بر آنها وارد کرده اند، نشان داده می شود که این ایرادات وارد نیست و آن روایات مستندات ارزشمندی برای موافق نزول بودن مصحف امام علی (ع) تلقی می شود.